منطقه طلایی مدیریت

کار در نظام اخلاقی و ارزشی اسلام

کار در نظام اخلاقی و ارزشی اسلام

در مکتب اسلام تعالیم متعددی وارد شده که از مجموعه آنها می توان دیدگاه ارزشی اسلام را نسبت به کار مشخص کرد. در این نوشتار با استناد به روایات و سیره معصومین (ع)، به طور اجمال به ذکر و تبیین دیدگاه ارزشی دین اسلام نسبت به کار اشاره می نماییم.

۱) محبوب بودن و قداست شغل

انجام کار اقتصادی، مطلوب خداوند و همچون عبادت و جهاد در راه خدا مقدس است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «عبادت هفتاد جزء و برترین آن، طلب روزی حلال است»(۱). از امام کاظم (ع) روایت شده است: «آن که در پی کسب روزی حلال برای تامین معاش خود و خانواده برآید، مانند مجاهد در راه خداست»(۲). امیرالمؤمنین علی (ع) نیز می فرمایند: «خداوند، صاحب حرفه درستکار را دوست دارد»(۳). نقل شده: «وقتی پیامبر اکرم (ص) از جنگ تبوک برمی گشتند یکی از انصار به استقبال ایشان آمد و با وی مصافحه کرد. حضرت دیدند که دستهای او زبر و خشن شده و پینه بسته است، از وی سؤال فرمودند چه کار کرد ه ای که دستانت این گونه زبر و خشن شده است؟ عرض کرد: ای رسول خدا، زیاد بیل زده ام. چون ناچار بودم برای تامین نیاز خانواده ام کار کنم. پیامبر (ص) دستهای او را گرفتند و بوسیدند و فرمودند: این دستی است که در آتش نخواهد سوخت»(۴). امثال این روایت در زندگی معصومین (ع) بسیار است و نشان از ارزش، قداست و عظمت کار حلال، در نزد اولیای دین دارد.

۲) منفور بودن بیکاری

در مکتب اسلام، بیکاری و نیازمند دیگران بودن، امری ناپسند شمرده شده است. به همان میزان که دین به مؤمن دارای شغل حلال احترام می گذارد، از فرد بیکار ابراز انزجار می کند. امام صادق (ع) می فرماید: «خداوند متعال زیاد خوابیدن و بیکاری را دشمن می دارد»(۵) نیز می فرمایند: «آن کسی که در امر تامین معاش خود سستی کند، خیری از او برای دنیایش انتظار نیست»(۶). اولیای دین ترک تلاش و کار را عامل بی خردی و بی اعتباری و پیروی از شیطان دانسته اند. معاذ بن کثیر از یاران امام صادق (ع)، پارچه فروش بود. به حضرت گفت: تصمیم دارم بازار را ترک کنم، زیرا به اندازه کافی مال دارم. امام فرمودند: «با این عمل بی اعتبار می شوی. آیا توان تجارت را از دست داده ای یا به آن بی رغبت شده ای؟ معاذ گفت: منتظر برقراری دولت شما هستم و مال فراوان دارم و بدهکار کسی هم نیستم و گمان نمی کنم حتی تا وقت مرگ تمام شود. حضرت فرمود: تجارت را رها نکن که زمینه نابودی خرد است. برای خانواده ات بکوش و آنان را بر خود با این عمل تحریک مکن»(۷). همچنین نقل شده است: «امام صادق (ع) از وضعیت عمر بن مسلم پرسید. گفتند حالش خوب است ولی تجارت را رها ساخته؛ امام سه بار فرمودند: این کار شیطان است. مگر نمی داند که پیامبر (ص) بار کاروانی را که از شام آمده بود، خرید و به مقداری که بدهی خود را بپردازد و به خویشان او برسد، سود برد. خداوند می فرماید: رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله؛ مفسران ناآگاه می گویند: افراد مذکور در آیه، تجارت نمی کردند. آنها دروغ می گویند. مؤمنان تجارت می کردند؛ ولی نماز را در وقت آن به جا می آوردند و این بهتر از کسی است که تجارت نمی کند و فقط نماز می خواند»(۸).

 

در روایات متعددی، بیکاری اختیاری، مبغوض خداوند شمرده شده و به شدت مورد نهی واقع شده است. امیرالمؤمنین (ع) می فرمایند: «آن گاه که اشیاء به صورت جفت قرار گرفتند، تنبلی و ناتوانی با هم همراه شدند و فقر نتیجه آن دو شد»(۹). امامان معصوم (ع) از دعا برای طلب روزی برای فردی که کار نمی کرد، خودداری می کردند و می فرمودند: «دعای چنین کسی مستجاب نمی شود». علا بن کامل نزد امام صادق (ع) رفت و از حضرت درخواست دعا کرد تا خداوند رزق او را بدون زحمت عطا کند. حضرت فرمود: «برای تو دعا نمی کنم همان گونه که خداوند دستور داده (با کار اقتصادی) طلب روزی کن»(۱۰). وقتی به امام صادق (ع)، گفتند عمر بن مسلم تجارت را رها کرده و مشغول دعا و عبادت است، حضرت فرمودند: «وای بر او، آیا نمی داند دعای کسی که طلب روزی را ترک کند، مستجاب نمی شود. گروهی از یاران رسول خدا (ص) وقتی آیه «و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب» نازل شد، در خانه ها ماندند و به عبادت پرداختند و گفتند روزی ما تامین شده است. وقتی ماجرا برای پیامبر نقل شد، فرمود: هر کس چنین کند، دعای او مستجاب نمی شود. بر شما باد طلب روزی و کوشش در کسب آن»(۱۱)

 

۳) کسب روزی حلال و دینداری

 

مطابق روایتی که از امام صادق (ع) نقل شده،کسب روزی حلال، سبب حفظ دین و آخرت شخص می شود: «طلب روزی حلال را رها نکن که یاور دین توست»(۱۲).

 

۴) وجوب کسب معیشت

 

از واجبات مسلم بر هر فرد مؤمن، لزوم انجام کار اقتصادی برای تامین زندگی خود و خانواده است. بر شخصی که می تواند کار کند، استفاده از زکات مخصوص فقیران حرام است. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «صدقه و زکات برای شخص بی نیاز، نیرومند و سالم و صاحب مهارت و توانا جایز نیست»(۱۳). امام صادق (ع) از یاران خود درباره وضعیت معیشتی فردی پرسید، گفتند: به عبادت می پردازد و معاش او را برادرش تامین می کند، حضرت فرمودند: «به خدا سوگند، آن که معاش او را تامین می کند، از او عابدتر است»(۱۴).

 

۵) وظیفه اجتماعی انسان و خدمت رسانی به جامعه

 

مسئولیت اجتماعی شخص مؤمن، رفع نیازهای جامعه در حدّ توان است. برآوردن نیازهای جامعه واجب کفایی است و شخص باید در برآوردن آن بکوشد. افراد جامعه با کار می توانند نیازهای همدیگر را تامین سازند، زیرا هر یک به تنهایی نمی تواند تمام نیازهای خود را برطرف کند. با کار، بر توان اقتصادی جامعه افزوده می شود و در برابر دیگر جوامع توان مقابله می یابد. رفع فقر و تامین اجتماعی نیازمندان، از آثار مهم کار است. در روایات بسیاری آمده است که حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) با کار خود، باغ و چاه و قنات پدید می آورد و آنها را برای مردم و کمک به نیازمندان وقف می کرد(۱۵). امام باقر (ع) می فرماید: «هر کس برای بی نیازی از مردم و تلاش برای رفاه خانواده و مهربانی و خیرخواهی به همسایه در طلب مال و امکانات زندگی برآید، روز قیامت در حالی که صورتش همچون ماه شب چهارده درخشان است، خداوند را ملاقات می کند»(۱۶).

 

۶) گسترش اخلاق اجتماعی و کاهش مفاسد

 

یکی از انگیزه های مهم برای کسب درآمد، توانایی شخص در کمک به دوستان و دعوت از آنها و ارتباط با بستگان و همسایگان است، هر چند نیازمند و فقیر نباشند.

 

اگر شخص توان مالی نداشته باشد، برای او امکان پذیرایی دوستان نیست و نمی تواند با بذل هدیه بین آنان که اختلاف دارند، دوستی برقرار کند و از درآمد در جهت گسترش اخلاق اجتماعی بهره برد. افزون بر آن شرکت در کار جمعی، باعث تقویت روحیه تعاون و همکاری شخص می شود، یاری کردن به دیگران را در محیط کار فرا می گیرد، و ایثار و از خود گذشتگی و کمک به زیردست را می آموزد و روحیه کبر و خودخواهی او در برخورد با افراد تعدیل می شود.از سوی دیگر، بیکاری منشاء بحران اخلاقی در فرد و اجتماع است. در فرد بیکار، زمینه تمایل به فساد فراهم است. نفس آدمی اگر به کاری مشغول نشود، انسان را به خودش مشغول می کند و در پی افکار و خیالات باطل می کشاند. امروزه جوامع انسانی به پدیده اشتغال نیروی کار فقط از بعد اقتصادی توجه نمی کنند، زیرا بحران بیکاری، زمینه مفاسد گوناگون اجتماعی از قبیل اعتیاد، سرقت، اعمال ضد اخلاقی و تعرض به زنان، قمار و استفاده از نوشابه های الکلی را فراهم می سازد و بخش مهمی از درآمد خانواده ها صرف پر کردن ساعت فراغت فرزندان می شود. از امیرالمؤمنین (ع) نقل شده است: «سستی و تنبلی، کلید غم و بدبختی است و نیازمندی و فقر با ناتوانی و تنبلی همراه و ثمره آن نابودی و بدبختی است. آن که طلب و تلاش نکند چیزی نمی یابد و به فساد کشانده می شود»(۱۷).

منابع و پی نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

علی مهدوی 

روزنامه رسالت ( www.resalat news.com)

• < قبلی
• بعدی >